Ekmel Ertan's personal website
Ekmel Ertan's personal website
https://www.k24kitap.org/tartisma/kurum-elestirisinden-coklu-tartismaya-4367
Özellikle İstanbul Bienali çevresinde gelişen olaylar kurum eleştirisini yeniden canlandırdı. Eleştiri yetisini ve -dolayısı ile- samimiyetle konuşma becerisini kaybetmiş bir toplumsallık içerisinde sessizliğe teslim olmuşken, kültür sanat ortamında ortaya çıkan tartışma demokratik ve adil bir birliktelik için çoklu konuşmanın zorunluluğuna işaret ediyor.
18. İstanbul Bienali ile ilgili olarak gelişen olaylar Argonotlar’da yayınlanan bir yazının girişinde kısaca şöyle özetleniyordu: “İstanbul Kültür Sanat Vakfı (İKSV) tarafından düzenlenen İstanbul Bienali’nin 18. edisyonunun küratörünü belirlemek üzere toplanan danışma kurulunun oy birliğiyle Defne Ayas’ı seçmesine rağmen vakfın yönetim kurulunun, aynı zamanda danışma kurulunda da yer alan Iwona Blazwick’te karar kıldığını, danışma kurulundan üç ismin istifa ettiğini ve bunlara karşılık İKSV’nin konuya dair tatmin edici olmayan açıklamalarını geçen hafta önce The Art Newspaper ve ArtReview yayınlarından okuduk.”[1]
Olay aslında oldukça açık bir -kurumsal- sansür vakası olarak ele alınmalı. İKSV yönetimi kendi belirlediği danışma kurulunun seçtiği küratörü değiştirdi. Sansür vakalarında genellikle “hassasiyetler” vb. birtakım gerekçeler gösterilmesi adetten iken IKSV bu değişiklik kararı hakkında hiçbir açıklama yapmamayı seçti. “İstanbul Bienali küratörü, bienali düzenleyen İstanbul Kültür Sanat Vakfı (İKSV) yönetimi tarafından belirlenir. İstanbul Bienali Danışma Kurulu, bienale olan diğer katkılarının yanında küratör seçiminde değerlendirilecek adaylar için önerilerde bulunur. Tüm kurul üyeleri tarafından da bilindiği gibi bu bir seçici kurul değildir ve nihai atama her zaman İKSV tarafından yapılır. Danışma Kurulu’nun 18. İstanbul Bienali için önerdiği çok değerli adaylar da küratör seçimi sırasında titizlikle değerlendirilmiştir. İKSV yönetimi, yaptığı değerlendirmeler sonucunda uluslararası sanat dünyasında bilgi birikimi, tecrübesi ve başarılarıyla bilinen bir sanat insanı olan Iwona Blazwick’i, 2024 bienalinin küratörü olmaya davet etme kararı almıştır”.[2] Bu teknik açıklama ile kurum, bu tür kararları almakta keyfi davranabileceğini ve bunu açıklamak zorunda olmadığını, dolayısı ile esasen kamuoyuna karşı bir sorumluluk hissetmediğini söylüyordu.
Üzerinden birkaç hafta geçtikten sonra kültür sanat alanında çalışanlar tarafından yayınlan imzalı bir metinde IKSV’den şeffaf olması ve tekrar, konuya açıklık getirmesi istendi. Bu kez IKSV sitesinden yaptığı bir açıklamada sadece yönergenin -yapılmış olan uygulama doğrultusunda- değiştirildiğini ya da yazılı hale getirildiğini söylüyor -dolaysısı ile uygulamayı resmileştiriyor- ama tartışmalara konu olan karar yani -kurumsal- sansür vakası hakkında hiçbir şey söylemiyordu. “İstanbul Bienali’nin 2026 ve sonrasında düzenlenecek bienaller için geçerli olacak yeni Danışma Kurulu yönetmeliğine göre, İKSV yönetimi sadece Danışma Kurulu tarafından önerilen üç adaydan birini küratör olarak davet edebilecek. Bu aşamada sunulan yaklaşımlardan hiçbirinin vakfın bir sonraki İstanbul Bienali’ne dair vizyonuyla örtüşmemesi hâlinde İKSV yönetimi, Danışma Kurulu’nun yeniden toplanarak farklı adaylar önermesini talep edebilecek. Ayrıca, İstanbul Bienali Danışma Kurulu’nda görev yapan üyelerin, görev süreleri boyunca veya üyelikten istifa etmeleri durumunda o seneki küratör seçiminin sonuna kadar, küratör olarak davet edilemeyeceğine dair bir madde de yönetmeliğe eklendi.”[3] Ben bu tavrı kurum kibri diye adlandırmak istiyorum.
Bunun ardından aslında daha ciddi bir tartışmanın ortaya çıkması lazım. Zira bu tavır Türkiye kültür sanat ortamında kurumların konumlanışına dair somut bir gerçekliğe işaret ediyor. Kurumlar kültür sanat alnını daha net bir ifade ile esasen “kamusal alanı” kendi oyun alanları olarak görüyorlar, bu alandan devşirdikleri itibarın doğurduğu bir sorumluluk olduğunu görmek istemiyorlar. Hele devlet üzerinden edindikleri kamu yararına kurum olma statüsünün getirdiği , çeşitli konuları kapsayan birçok alandaki vergi muafiyeti, kamu kaynaklarını kullanma ve mülk edinme imtiyazları, saygınlık, ve hatta “765 sayılı Türk Ceza Kanunun 483. maddesi uyarınca, bu dernek ve vakıflara tecavüz ve hakarette bulunanların, eylemlerinin niteliğine göre 480 ya da 482. maddelerde yazılı cezalarla cezalandırılması”[4] gibi hukuki ayrıcalıklarla sağladıkları faydanın onlara -devlete değil- topluma karşı yüklediği sorumlulukları göz ardı ediyorlar.
Bu vakada IKSV’den şeffalık talebi ile beklenen, danışma kurulunun belirlediği küratörü hangi nedenlerle tercih etmediklerine, küratör tercihlerini hangi esaslara göre yaptıklarına, bu esasları danışma kuruluna hangi araçlarla, nasıl bildirdiklerine ve tüm bunların vakfın genel amaçları içerisinde nasıl çerçevelendiğine dair ciddi bir açıklama yapmaları idi. Bu gerçekleşmedi.
Tek örnek bu değil. İstanbul Modern bir sabah “Altın Üyeler”ine gönderdiği bir mesajla kurumun 15 yıllık genel direktörünün “kariyerinde ilerleme arzusu” ile görevinden ayrılacağını duyurdu. Haber altın üyelere giden bu mesajla kamuoyuna da duyurulmuş oldu. Haberin duyurulma biçimi, gerekçelendirilmesi ve ardından kulaktan kulağa yayılan dedikodular sanat kamuoyundaki genel güvensizliği bir kez daha su yüzüne çıkardı. Kurum ardından geçen süreçte başka bir açıklama yapmadı. Benzer şekilde, yine İstanbul Modern ücretsiz halk günlerini kısıtlayarak birkaç saate indirmesinin ardından başlatılan tartışmalara ve Açık Masa’nın başlattığı imza kampanyasına[5] da kayıtsız kaldı.[6] Sanat kamuoyu tarafından kazanılmış hakların ihlali olarak görülen bu sınırlamalara karşı kurum geri adım atmadığı gibi bir açıklama ile gerekçelendirme gereği de görmedi.
Anlaşılan kurumlar Türkiye kültür sanat ortamına o kadar büyük ve sorgulanamaz katkılar yaptıklarını, hatta belki devletin elini çektiği alanları kendilerinin yarattığını düşünüyor, kendilerini kültür sanat alanının unsurlarından biri değil de başaktörleri olarak görüyor olmalılar ki alanda birlikte çalıştıkları aktörlerin ve daha genel olarak sanat kamuoyunun şeffaflık talebini ciddiye almıyorlar. “Kurum kibri” dediğim tam da bu. Tabii meselenin diğer yanı kurumların şeffaflık taleplerine samimi cevap vermeleri kendi varlıklarını, işleyişlerini ve sorumluluklarını masaya yatırmak gibi -belki de girişemeyecekleri- zor bir işi de gerektiriyor olması olabilir. Yine de kültür sanat camiasının tüm kurumlardan beklediği en azından bu kibir yerine samimiyet göstermeleri idi. Ancak bu samimiyet kendilerini kültür sanat ortamının eşit aktörleri olarak hem de kamusal kaynakları kullanmaları hem de kamuya hitap etmeleri dolayısı ile toplumsal sorumluluk üstlendiklerini yani topluma karşı sorumlulukları olduğunu anlamaları gerekiyor. Güç ve varlıkları her şeyi diledikleri gibi yapma hakkını vermiyor. Tam tersi, zira varlıkları -tarihsel ve- toplumsal bir sözleşmeye dayanıyor. Aslında biliyoruz ki, tam da o toplumsal sözleşmede köklü değişiklikler yapılmalı, işte bir “imkan alanı olarak” kültür sanat belki de o başlangıç noktası.
IKSV vakasına geri dönersek, Türkiye’den bienale davet edilen sanatçılar, tartışmaların başlamasından iki ay kadar sonra ve sanatçılarla kurum arasında süren görüşmelerin sonunda sosyal medya üzerinden bir açıklama yaparak bienalden çekildiklerini duyurdular. “Bu kararımızın sanatsal ifade özgürlüğünün ön planda olduğu, eleştiriye açık, şeffaf ve kapsayıcı kurum kültürlerinin yaratılmasında faydalı olmasını ve bu yönde bir diyalog zemini oluşturmasını dileriz.”[7] temennisi ile daveti geri çevirerek bienale katılmayacaklarını bildirmeleri net ve cesur bir tavırdı. Bu tavır muhtemel kazançlarının çok yüksek olması ihtimali ile kurumun uğradığı kayıplar açısından fevkalade tamir edicidir. Kurum tarafından da öyle ele alınmalı, demokratik ve şeffaf bir bienalin inşaası için gerekçe oluşturmalı... Danışma kurulunun ardından sanatçılar da sessizliği, dolayısı ile hegemonyayı kırarak, kurumu hemzemin bir tartışma ortamına çekmeye çalışarak, demokratik bir kültür sanat ortamının mümkün ve elimizde olduğuna işaret ediyor.
Bu noktada tartışılması gereken konular masaya seriliyor. Özel şirketlerin güdümündeki vakıfların yapıları ve işleyişleri baştan tartışılmalıdır. Zira kültür sanat alanında çalışmak, meta üretimine benzemez ve aynı biçimde ele alınamaz. Meta üretimi ile kültür sanat alanında içerik üretmek, aracısı veya yapımcısı olmak aynı şey değildir. Kültür sanat alanı toplumu şekillendiren, politik bir alandır. Bu yanı ile sanayi ve ticarete benzemez. Dolayısı ile bu alanda gösterilen her faaliyet esasen politik bir faaliyettir ve bu kurumların -geniş anlamı ile- politik bir rolü, etkisi ve sorumluluğu vardır.
Türkiye’de son dönemde kurum eleştirisi birçok vesile -vaka- dolayısı ile yeniden gündeme geldi. Hızlı bir bakışla 10 yıl önce Türkiye’de toplumsal dinamiklerin henüz tepki vermeye müsait olduğu sıralarda bu konudaki araştırma ve yayınların (yüksek, lisan tezi, akademik makale ve popüler yayınlar) ivme kazanmış olduğu görülebilir.[8] Bugün, Gezi’den bu yana sertleşerek süregiden otokratik yönetim altında bu tartışmaların yeniden kültür sanat alanında yükseliyor olması kültür sanat alanının her koşulda demokrasi için sağlam bir zemin ve aynı zamanda da bir “imkan alanı”[9] olduğunu gösteriyor.
Yukarıda “Özel şirketlerin güdümündeki vakıfların yapıları ve işleyişleri baştan tartışılmalıdır.” dedim. Belki de onlardan ‘eşyanın tabiatına aykırı’ taleplerde bulunmamak gerekir. Belki bütün bu olup bitenlerle, neoliberal sistemin bu vahşi döneminde şirketlerin kültür sanat alanında uzantıları olan kurumlar, uzantısı oldukları şirketlerin genel çıkarlarından veya şirketlerin onlar üzerinden sağladığı faydadan ayrıştırılamazlar. Ancak gerçekten böyle mi, bu kurumların sanatın zararsızlaştırılmasındaki[10] rolü, alanda faaliyet göstermekle üstlendikleri toplumsal sorumluluk göz ardı edilebilir mi?
İKSV’nin ve İstanbul Modern’in de aralarında olduğu “kamu yararına çalışan” bir kısım kültür sanat kurumu vergi muafiyetinden faydalanıyor. Bu aslında kaynakları arasında bizlerin ödediği vergiler de olduğu anlamına geliyor ki, bu bizi de faaliyetlerinin paydaşı yapıyor. Bu aslında ilişkinin en düz (teknik), en ‘basit’ yanı. Finansal imkanları ve politika ile ilişkilenmelerinin mümkün kıldığı, kültür sanat alanındaki faaliyetleri ile toplumsal manada kültür sanat alanını şekillendiren tercihleri, alanın sosyo-ekonomik yapısını belirleyen hegemonik yapıları, İstanbul’u sahiplenmeleri ve temsil etme cüretini gösteriyor olmaları, uluslararası arenada Türkiye’yi temsil etme konusunda “edindikleri” salahiyetler gibi ciddi mevzular dolayısı ile çok daha ciddi sorumlulukları var. Öte yandan bu kurumlar ‘Demokratik Türkiye’nin aydınlık yüzünü temsil etmiyorlar mı? Bu yanıyla da politikanın dışında değiller. Her ne kadar kültür sanat alanına yapılan anti-demokratik saldırılara karşı tavır alamamış, bir açıklama ile mağdurlara ‘destek’ olma ihtiyacı bile duymamış olsalar da. Kültür sanat alanını ve aktörlerini savunmasız bırakan, sansür ve oto-sansürün olağanlaştığı, ifade özgürlüğünü kaybeden, demokratik dengelerini kaybetmiş bir kültür sanat ortamına varmış olmamızda ‘büyük oyuncuların’ hiç mi rolü yok?
“Devlet Müzik ve Sahne Sanatları Kurumlarının Yapılanma ve İşleyişinde Çağdaş Modeller Görüşler ve Sempozyum Bildirileri”nin 5. Oturumunda İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı temsilcisi Geyvan McMillen demokratik yapılanma için çözüm ve önerileri belirtmiştir.[11] McMillen’e göre “Sanatın özgür yaratıcı gücünü destekleyen bir sanat politikası gereklidir. Bu politika Devlet yöneticileri tarafından değil uzmanlar tarafından belirlenmeli, biçimlendirilmelidir. Devlet bu bağlamda, Kültür Bakanlığı yönlendirici değil, destekleyici olmalıdır. Kültür Bakanlığına bağlı sanat kurumlarının yönetim organizasyonu görevce özerklik ve kendi kendini yönetme ilkeleri doğrultusunda belirlenmelidir. (…)”. McMillen bu görüşleri esasen kurumlar adına devletten yetki talep etmek maksadıyla söylüyor. Yani kurumların yönetiminin özerk ve bağımsız olması talebinde taraf devlet. Sermaye ile devletin ilişkilerini ve çıkar ortaklıklarını hesaba katarsak, devlete ait kültür kurumlarından nasıl özerk ve politikadan bağımsız olmalarını bekliyorsak, tam da yukarıda andığım rolleri ve sorumlulukları dolayısı ile, özel kültür kurumlarından da özerk ve bu kez sermayeden bağımsız olmalarını beklememiz gerekmez mi? McMillen’in sözlerindeki dolaylı özneyi değiştirirsek “Sanatın özgür yaratıcı gücünü destekleyen bir sanat politikası gereklidir. Bu politika Sermaye kurumlarının yöneticileri tarafından değil uzmanlar tarafından belirlenmeli, biçimlendirilmelidir. Sermaye bu bağlamda, sermayeye ait kültür kurumları yönlendirici değil, destekleyici olmalıdır. Sermayeye ait kültür kurumlarının yönetim organizasyonu görevce özerklik ve kendi kendini yönetme ilkeleri doğrultusunda belirlenmelidir.”
Uzun bir süredir kurumlar tarafından “var edilen” sanat ortamımızda nihayet başka ihtimalleri görmeye başladık. Kurumlar sayesinde edinilen bütün kazanımların da dahil edildiği yeni bir bilançoya ihtiyacımız var. Ama esas olarak bu bilanço ancak “var olamadıkları” için kaybedilenlerin hesaba dahil edilmesi ile gerçekçi olabilir.
O halde sanırım asıl talep etmemiz gereken şey “açıklama” değil. Kültür sanat kurumlarının nasıl demokratik bir yapıya kavuşturulabileceği, nasıl devletten olduğu gibi sermayeden de bağımsız ve özerk yapılar kazanabileceğine dair tüm tarafları içeren bir konuşma zeminidir. Bunu başlatmak ve devlet ve sermaye kurumlarının da dahil olduğu kültür sanat alanının tüm aktörleriyle hemzemin bir düzlemde eşitler arasında bir tartışma ortamı yaratmak durumundayız. Devletin ve kurumların dışındaki aktörler buna hazır.
Demir ve Gül 2016 tarihli makalelerinde “Sanatçılarda da, merkezi hedef alan radikal eleştiriler görülmez. Bunun gerekçesi olarak, Türkiye’deki sanat ortamının darlığı, kurum dışında görünür olmanın zorluğu olarak (…)”[12] düşünülebileceğini söylüyor. Bienale davet edilen sanatçıların reddi tam da bunun değişmekte olduğunu gösteriyor. Onlar kendi kariyerleri adına bir risk alıyorken aslında tüm kültür sanat aktörlerini hepimizin zorunlu olduğu tartışmayı başlatmaya davet ediyorlar.
Bir imkan alanı olarak kültür sanat alanı demokrasi etiğini yeniden kurma davetini hepimize çıkardı. Şimdi tüm tarafların katıldığı, eşitler arasında geçen, kişilerin ve kurumların üstenci bir tavır almadığı, her tarafın kendini -samimiyetle- sorgulamayı baştan kabul ettiği o tartışmayı başlatma zamanı.
Ekmel Ertan
Kasım 2023
[1] https://argonotlar.com/bienal-krizi-ve-iksvnin-sessizligine-dair/
[2] A.g.e.
[3] https://bienal.iksv.org/tr/haberler/iksv-den-istanbul-bienali-ne-dair-aciklama
[4] https://valide.org.tr/icerik/kamu-yarari-statusu, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=765&MevzuatTur=5&MevzuatTertip=3 Madde 483
[5] https://artdogistanbul.com/imza-kampanyasi-baslatildi-istanbul-modern-kisitlamayi-kaldirsin/
[6] Erden O., Yalnızca Sanat Değil Siyaset Alanının Da Etkin Bir Kurumu Olarak Müze, politikyol, Eylül 2023
[7] https://www.instagram.com/p/CyuwTYZo_u3/?img_index=1
[8] Osman Odabaş TÜRKİYE’DE ÇAĞDAŞ SANATTA KURUMSAL ELEŞTİRİNİN SORUNLARI başlıklı makalesinde (https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/193421 ) bu ivmenin gerekçelerini gösteriyor:
“2010 yılında Meksika Körfezi’nde yol açtığı çevre felaketi yüzünden zedelenen imajını, toplumsal sorumluluk projeleri ve sanat organizasyonları üzerinden düzeltmeye çalışan BP (British Petrol)’nin yaptığına benzer şekilde Türkiye için geçerli örnekler de vardır. Trabzon, Solaklı’da HES (Hidro Elektrik Santrali) Projesi sahibi olarak, doğayı kirlettiği için büyük tepki alan ve protestolara maruz kalan Şekerbank’ın çevre duyarlılığı konulu sanat sergileri düzenlemesi BP ile oldukça benzerlikler taşımaktadır. Savunma sanayisi yatırımları yapan KOÇ Holding’in kavramsal çerçevesi barış ve silahsızlanma üzerine kurulu bienallere sponsor olması ya da kendi açtığı sanat platformlarında bu tür sergiler düzenlemesi benzer yüzlerce örnekten sadece birkaçı olarak karşımıza çıkar. Garanti Bankası’nın burjuvazi eleştirisi temalı sergileri ve bunun gibi birçok örnek Türkiye’de son 10 yılda şirketler ve sanat kurumları himayesinde icra edilmektedir.
Büyük korporasyonların, kurumların ve şirketlerin sanat üzerinden beklentisi çoğunlukla kısa vadede elde edilen finansal bir kazanç olmasa da bunun tersi örneklerine de ulaşmak mümkündür. Türkiye’de 2010 yılı sonrası bankaların birbirleriyle yarıştığı “private banking” (kişiye özel bankacılık) üzerinden yürütülen sanat hizmetleri bu kültür endüstrisinin iç yapısını daha iyi anlamamızı sağlar. KOÇ Holding’e ait olan Yapı Kredi Bankası 2010 yılında başlattığı bir reklam kampanyasında “sanatla iç içe bir bankacınız olsun istemez misiniz?” sloganıyla sanat danışmanlığı önererek “sanat eserleri kredisi”ni private banking müşterilerinin hizmetine sunmuş ve Türkiye’de yeni bir girişimi başlatmıştır. (…)”
[9] Aksoy A., Özçetin B. Özel Dosya: İmkân Alanı olarak Kültür, Cilt 4 Sayı 3 (2023)
“Reflektif’in “İmkân Alanı olarak Kültür” dosya başlığı ile çıkan bu sayısında ülkenin son yirmi yılına damgasını vuran iktidarın “Yeni Türkiye”sinin kültürel düzenini egemen kıl-maya adanmış otoriter kültür siyaseti ve politikaları başlıklarını kültür ve sanat aktörlerinin otonomi mücadeleleri bağlamında inceleyen ve bu iklimin içinde sanatsal ifadeye bağımsız varoluş imkânı yaratmaya çalışan kültür ve sanat vahalarını/imkanlarını ele alan yazılara yer veriyoruz.“
[10] Erden Osman 2023 İKSV’nin yarattığı kriz, sanatın zararsızlaştırılması, sanatla aklama
[11] Gürten E., “Sahne Sanatlarında Yönetim Ve Etkili Iletişim” başlıklı yüksek lisans tezinden (Iİstanbul Kültür Üniversitesi, Ocak 2009) aktarıyorum. http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFFFB2CB2AD591CE26286517 19F05C74BF (12.12.2008).
[12] V. Itır Demir, S. Nesli Gül, KURUMSAL ELEŞTİRİ ÜZERİNE NOTLAR Rh+ Art Magazine, Şubat 2016 (119.)
